محمد کشاورز دیوکلایی، کارشناس ارشد تکنولوژی علوم مرمت و حفاظت میراث فرهنگی و عضو گروه مرمت و باستان شناسی قلعه‌های مازندران از سال‌های 1386 تا  1391 در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است به مشخصات و ویژگی‌های این بنا پرداخته است.

موقعیت قرارگیری بنای کنگلو

بنای یادمانی کَنگلو یکی از زیباترین بناهای باستانی استان مازندران در بخش کوهستانی، شهرستان سوادکوه قرار دارد. از تهران تا این بنا حدود 190 کیلومتر فاصله است. بعد از منطقه وِرِسک در سمت راست جاده که با نام تنگه دوآب و نام امروزی اش سه راه خَطیرکوه به سمت راست بعد از گذر از غار اسپهبد خورشید و روستای خِرچ و مسیر باستانی سَرتنگه و در ادامه روستای اِمافت، به روستای کنگلو و قبل از آن بنای کنگلو می‌رسیم. از مازندران نیز، درکیلومتر 10 جاده دوآب – ورسک سوادکوه، درسمت چپ، جاده‌ای است فرعی به طول 20 کیلومتر که از روستای بالا دوآب و از پای طاق عظیم اِسپهبد خُورشید آغاز و به دوراهی روستای چاشم – کَنگلو منتهی می‌شود. قسمت‌های اولیه جاده آسفالته و باقی آن خاکی است(البته در حال حاضر - سال 1399 - کل مسیر آسفالت شده و اردیبهشت امسال نیز رانش بدی در چند قسمت جاده صورت گرفته است).

فاصله این بنای با ارزش از شهر پُل سفید در شهرستان سوادکوه حدود 40 کیلومتر است و جزو بناهای سنگی منطقه است که مشابهات فراوانی با ابنیه دیگر منطقه دارد. در سمت چپ با عبور از پل سیمانی جدیدالاحداث راه پرپیچ و خم و صعب العبور و کوهستانی روستای کنگلو منشعب می‌شود که طول آن 9 کیلومتراست.

در فاصله حدود 1200 متری جنوب این روستا و در ارتفاعی پایین‌تر، بنای کنگلو قرار دارد که به تعبیر استاد دکتر منوچهر ستوده به دو بازوی گشوده‌ای می‌ماند که واردین را به خود می‌خواند و از دید اینجانب همچون عقابی است سرخ‌گون با بال‌های گسترده که از آشیان خود محافظت می‌کند. خوشبختانه از جاده اصلی روستا به سمت بنای کنگلو راهی جز پیاده روی نیست. این امر باعث گردید که هم مسیر و هم خود بنا بکر بماند. حدود 1200 متر پیاده روی در مسیری یو (U) مانند نیاز است تا به بنا برسید.

این بنای منحصر به فرد در کنار ابنیه‌ای چون دُل کینگه، قلعه چِلدَر، قلعه گَردن، برج رَواتسر از ویژگی‌های مشترکی سخن می‌گوید، که می‌توان دوره همه این ابنیه را به اواخر ساسانی مرتبط دانست. دور تا دور این بنا را کوههای بلندی از جمله رشته کوه خِرو نِرو در شمال و رشته کوه زارجیم در جنوب در بر گرفته است. موقعیت خاص بنا باعث شده فقط از جبهه شمالی قابل دسترسی باشد. در جنوب حدود 370 متر دره‌ای دیده می‌شود که نشان از این دارد به هیچ وجه از این جبهه به بنا نمی‌شود وارد شد. در پایین دره رود آریم می‌گذرد که به این دره در بین بومیان زِرِشک دره نیز گفته می‌شود.

بنای کنگلو با مختصات جغرافیایی N35∙56'21/7" و نیز E53∙9'17/2  و با ارتفاع 1810 متر از سطح آبهای آزاد، یکی از بناهای نادر باستانی در مازندران به حساب می آید که درطی قرون متمادی همچنان باصلابت برجای مانده است. درحال حاضر در روستای کنگلو، بیست خانوارسکونت دارند که از این میان، جوانان در پی تحصیل و اکثر مردان آن به دنبال کار به شهرهای نزدیک مهاجرت نمودند. بیشترین جمعیت روستا در فصول کشاورزی و ایام تعطیل است. شغل مردم کنگلو دامداری و کشاورزی است. روستای آریم آخرین روستا در مسیر کنگلوست که راهی مالرو به سمت چاشم و هیکو، دودانگه ساری ودرانتهی به استان سمنان دارد.

وجه تسمیه

منوچهر ستوده درکتاب از آستارا تا آستارآباد، در مبحث معرفی بنای مورد بحث ما، کنگلو را ‹‹کنگه لی ›› نیزضبط نموده‌اند که در مازندرانی به معنی زنبور است. یکی از ساکنین روستا اظهار می‌دارد که کنگلو در قدیم الایام ‹‹ کیاکلا ›› بوده و به مرور به کنگلو بدل گردیده است.

اما به نظر سامان سورتیجی مدیر پروژه کاوش بنای کنگلو و نویسنده کتاب قلاع باستانی مازندران، برای این روستا دو وجه تسمیه قابل تعمق را می‌توان قائل شد. 1- کنگلو از کلمه مرکب ‹‹ کنگ + لو›› تشکیل شده است. درفارسی باستان ‹‹ کنگ›› به معنی قلعه و ‹‹لو›› در گویش مازندرانی به معانی بالا، دم و نزدیک است. به نظر می رسد با توجه به شکل گیری روستا که تنها چهار نسل از قدمت آن نمی‌گذرد در کنار قلعه‌ای باستانی، برگزیدن نام کنگلو انتخابی بجا و موجه  باشد.  2-  توجه به معانی مازندرانی دولَختِ مرکب کَنگِل + او، (کنگل = نوعی گیاه [در فارسی کنگر])، (او =آب)  وجه تسمیه‌های پیشین را مورد تردید قرار می‌دهد زیرا در قدیم اهالی کنگلو یکی از چشمه‌های نزدیک روستا را با کنگرهای روئیده در پیرامون آن مسمی نموده‌اند و از آن چشمه با نام ‹‹ کَنگلِ او›› یعنی جایی که آب آن از مجاورت محل رویش کنگر ها تامین می‌شود، یاد می‌کنند. واژه کنگلِ او به مرور با حذف همزه در او به کنگلو بدل گردید و در کلیتی فرا تر به روستای مورد بحث ما تعمیم داده شد. ( برگرفته از کتاب قلاع باستانی مازندران – نوشته : سامان سورتیجی – سال 1381)

تاریخچه مطالعات تاریخی و باستان شناسی و مرمتی بنای کنگلو  

مطالعات باستان شناسی در بنای کنگلو به سال 1385 بازمی‌گردد و این روند تا سال1389  با تعیین حریم و عرصه بنا تداوم یافت. نتایج باستان شناسی ضمن نمایان سازی فضاهای مختلف و بیان وضع موجود بنا ادامه فعالیت‌های پژوهشی را معطوف عملیات مرمت ساخت.

شناخت و مطالعه بنای کنگلو از سال 1375 توسط سامان سورتیجی ( باستان شناس و مدیر پروژه قلعه‌های تاریخی مازندران ) آغاز شد و بعد از سال‌ها تحقیق و ثبت ملی این بنا در سال 1379 صورت گرفت و چاپ کتابی با عنوان قلاع باستانی مازندران در سال 1382 و اولین کاوش باستان شناسی این بنا در سال 1385 را آغاز گردید.

در این فصل از حفاری بقایایی از معماری بنا در جبهه جنوبی به دست آمد که ارزش بنا را از لحاظ معماری بالاتر برد و کمک شایانی به شناخت بیشتر معماری بنای کنگلو کرد. در کنار آوارهای تخلیه شده، چهار فضای معماری در جبهه جنوبی باله غربی بنا به دست آمد که تاثیری بر شناخت پلان بنا گذاشت. در همان سال در کاوشی دیگر بقایایی از گورستان از دوران ساسانی و صدر اسلام به دست آمد که باعث گردید که توجه بیشتری به این بنای باارزش شود.

در سال 1387 اولین عملیات میدانی مرمت بنای کنگلو با مشاوره جواد پوریانی ( کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی ) آغاز شد و برای اولین بار بعد از 15 قرن، بر ساختار معماری این بنای دورافتاده داربست نصب شد. در همان سال فصل دوم حفاری بنای کنگلو آغاز شد که در جبهه جنوبی بنا و در موازات باله شرقی بقایایی از چهار فضای پلکانی به دست آمد که قرینه‌ای بود برای جبهه غربی بنای کنگلو.

در سال 1389 تعیین حریم بنا، توسط گروه باستان شناسی و نقشه برداری  آغاز گردید و همزمان حدود 26 گمانه نیز در حریم این بنای زده شد.  بنای کنگلو بیش از 7 سال است که به طور جدی معرفی و شناخته شده است و تمام این شناخت زحماتی بوده است که گروه باستان شناسی و مرمت بنای کنگلو کشیده‌اند. برگزاری مراسم موسیقی و طبیعت در حریم بنا از اقداماتی بوده است که شناخت بیشتری از بنای کنگلو را به گردشگران نشان داد.

در این سال‌ها کنگلو مسیر زیبایی را به گردشگران نشان می‌داد که سالانه در سکوت و تنهایی بنا شریک شوند. تهیه عکس‌های بسیار زیاد از بنا، حداقل از سال 1375 تا 1391 مستندسازی تصویری را به وجود آورده که می‌توان در سال‌های آینده نیز از آنها جهت اقدامات مرمتی و باستان شناسی استفاده شایانی برد. از سال 1364 تا سال 1391 در طی سال‌های کاوش باستان شناسی و شناخت معماری این بنا، حدود چهار پلان اصلی طراحی شده که روند تکمیلی شناسایی سازه‌ای دیده می‌شود.

در سال 1364 هنوز طبقه دوم بنا از زیر خاک بیرون نیامده بود (با توجه به طرحی که مصلحی یکی از کارشناسان میراث مازندران برای حوزه ثبت ملی در سال 1364 از بنا ترسیم کرد)، در سال 1384 اولین نقشه های علمی معماری برش‌ها و پلان‌های سطح مقطع مختلف زده شد و توسط علیزاده معمار و مرمتگر، هم زمان که بقایای فضاسازی پشت باله غربی به دست می‌آمد و طبقه دوم نیز از زیر آوار دیده شد، نقشه‌ها و پلان‌ها دقیق‌تر شدند. سال 1385 در راستای اقدامات مرمتی جواد پوریانی (مرمتگر) به ترسیم سه بعدی و طرح احتمالی بنا پرداخت. در سال 1391 آخرین سال کاوش و مرمت بنای کنگلو، محمد کشاورز دیوکلایی (مرمتگر و باستان شناس) با تکمیل پلان بعد از حفاری پشت باله شرقی، به نوعی تمام سازه‌های گمشده در بنا و اطرافش را بررسی کرد. در این پروژه در حوزه باستان شناسی و مرمت باید به زحمات آقایان مهدی عابدینی عراقی، علی یوسفی ارفه دهی، سید صابر احسانی، حمید باقری و مهدی اصغرپور نیز اشاره کنم.

هنوز از کاربری بنای کنگلو اطلاعاتی به دست نیامده است، اما قرارگیری این بنا در نزدیکی روستای آریم، کوههای معروف و تاریخی منطقه، مسیر سرتنگه، نشان از اعتبار کنگلو دارد که با زیبایی سازه‌ای خود نشان دهنده این امر است. در مجموع این بنای باستانی، نیاز به شناخت بیشتری دارد و گروهای باستان شناسی باید تجسس بیشتری در منطقه انجام دهند. 

مراحل پیشرفت و باز شناسی پلان کامل بنای کنگلو از سال 1364 تا سال 1391

ساختار معماری

بنای کنگلو از لحاظ تاریخی تا به امروز با توجه به ویژگی‌های سازه‌ای و قبور به دست آمده در اطراف حریم بنا نه در خود بنا، به اواخر دوران ساسانی در ایران می‌رسد و تا دوران اسلامی نیز آثار گورستان دیده شد. این بنا در کنار بناهای دیگر در منطقه نشان از یک سلسله ساخت و ساز دارند که کاملا به یکدیگر مرتبط بوده‌اند. با توجه به داده‌های تاریخی کم در حفاری‌های باستانشناسی در سال‌های فعالیت دکتر سورتیجی به عنوان مدیر پروژه، به ساسانی بودن این بنا یقین پیدا شد. نمونه سفال‌های به دست آمده و داده‌های دیگر باستان شناسی همه و همه از بنایی نشان دارد، که در طی این 15 قرن، زلزله‌ها و فرسودگی‌ها، هنوز جزو بناهایی است که از لحاظ سازه در استان مازندران بیشتر بخش آن باقی مانده است.

از این بنا در کتاب استاد منوچهر ستوده برای اولین بار در دهه 50 و 60 نام آورده شد و در سال 1385 اولین کاوش این بنا انجام شد. سازه‌ای با ارگی برج مانند با پلان مدور و هم‌چنین دو باله و دو برج تو پر که با تمام تخریب‌های وارده بر بنا بر اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی بر  فراز پشته صخره‌ای مخروطی شکل با پیروی از عوارض طبیعی بستر خود همچنان پایداری نسبی خود را حفظ کرده است.

مساحت کنگلو 300 متر مربع با طول 60 متر و عرض 5 متر بر سطحی صخره‌ای است. بنایی که با شناسایی‌های بعدی نشان از این داشت که در سه طبقه بوده است؛ ابتدا در یک طبقه و بعدها دو طبقه دیگر ساخته و دو باله و دو برج توپر بر آن افزودند.

در دهه 80 حدود 5 سال مداوم به فعالیت‌های باستان شناسی، مرمت و نقشه برداری و تایین حریم پرداختیم که باید اشاره کنم. بدون کمک اهالی روستای کنگلو این امر میسر نبود، که عده‌ای از آنها نیز امروز از دنیا رفته‌اند. بنایی در سه طبقه  (ارگ مرکزی) و دو بازو که دیواره‌های کشیده توپر و دو برج توپر دارد. سعی بر قرینه بودن این بازو ها دیده می‌شود. تمام پی بنا بر سطح عوارض طبیعی است. سازه کنگلو، بنایی است که تقریبا مشابه ندارد. این بنا، با ساختار لاشه سنگ و ملات گچ نیمکوب که قرن‌های زیادی قدرت خود را به همگان از نظر سازه‌ای نشان داده است، ساخته شده است. ضخامت اندود (ملات بیرونی) بنا همانند بیشتر بناهای موجود در منطقه، بین 5 تا 6 سانتیمتر می‌باشد. این بنا در جبهه جنوبی خود دره‌ای 370 متری دارد و نشان از یک موقعیت استراتژی بالا دارد. در دو طرف کوه دو مسیر رودخانه به دره می‌ریزند.

این بنا به صورت هنرمندانه توسط معمارانش با طبیعت خو گرفته. کاوش‌های انجام شده به غیر از حریم بنا، در اطراف خود سازه شامل حفاری طبقه دوم، حفاری فضاهای به دست امده در جبهه جنوبی بنا در دو باله، و حفاری جبهه شمالی بنا به طور سراسری برای فهم دقیق مسیر دسترسی و یا شاید نشانه‌هایی از مسیر رساندن آب. در راستای مرمت این بنا نیز باید گفت یکی از پروژه های سخت مرمتی در ایران بوده است که در فاز اول مهندس جواد پوریانی و در فازهای بعدی بنده به طرح و اجرا با نظارت کامل دکتر سورتیجی پرداختیم. بنای کنگلو یکی از قدرتمند ترین بناهای شمال کشور ایران است که بر طبیعت سنگین و خشن خود پیروز گشته و زیبایی خود را نشان می دهد.

نامگذاری ساختارهای معماری در بنای کنگلو بعد از آخرین کاوش ها، سال 1391

کاربری بنای کنگلو

ساخت ابنیه در کوهستان دلایل خاص خود را داشت. یکی از آنها به دلیل وجود گذر ها و راهها در گذشته در مسیر دره‌های موجود بین دو کوه بوده که باید نقاطی را برای دیدبانی تعیین می‌کردند. شاید برج‌ها و باروها زمان زیادی برای ساخت نمی‌بردند، اما بناهای دیگری وجود دارند که یا جنبه پرستشگاهی داشته‌اند و یا استراحتگاهی و یا تفریحی. ساخت ابنیه در این شرایط خود مستلزم نیروی کاری فراوان است و اعتقاد می‌تواند چنین بناهایی را در زمان کوتاه به وجود آورد. این را انسان عصر باستان ثابت کرده و در معماری مدرن ما این سرعت را فقط با دستگاههای مکانیکی می‌توانیم شاهد باشیم.

ساخت ابنیه در مناطق کوهستانی باعث پدید آمدن تمدن‌ها و روستاهای بسیاری شده است که انسان را به یکجا نشینی رسانده. وجود یک بنای تاریخی در یکی از کوه‌ها زندگی ساز است. مردم برای پرستش و یا استراحت و حتی تفریح خود را به پای این آثار می‌رسانند تا لذت وجود زندگی و خدا را کاملا درک کنند. می‌توان این عقیده را داشت که همه بناهای کوهستانی ایران جنبه معنوی و مذهبی دارند. زیرا ساخت و پرداخت آن مشقت‌های فراوانی را به همراه دارد و بازدیدکنندگان امروزی نیز گویی به پرستشگاه‌هایی روی آوردند که هر کسی توان دیدن آن را ندارد. در هر صورت یک ابنیه تاریخی در کنار تامین نیازهای مادی، انسانها را یکجانشین می‌کند.

هنوز به کاربری بنای کنگلو مطمئن نیستیم، باور داریم که نمی‌شود به این راحتی نام و کاربردی بر چیزی نهاد. این بنا را بنای یادمانی کنگلو می‌نامیم، به این خاطر که مطمئن هستیم این بنا، قلعه نبوده است. با توجه به وجود گورستان در جبهه شمالی این بنا، می‌شود این امر را ثابت کرد. نمی شود به شکل قطعی چیزی در باره کاربرد این بنا گفت در حالی که دکتر سامان سورتیجی در سال‌های اولیه کاوش بر این نظریه بودند که شاید، شاید، نه قطعی شاید این بنا کاربری پرستشگاهی داشته باشد و بعد از حفاری در جبهه شمالی بنا هیچ نشانه‌ای از پرستشگاه‌های پیش‌بینی شده نیافتیم، به همین خاطر با توجه به موقعیت این بنا از لحاظ قرار گیری در منطقه و شکل سازه ای آن باز هم نمی‌خواهیم کلمه‌ای جز بنای کنگلو را بر این سازه پر ابهت برگزینیم. این بنا قلعه نیست.

ارزش بنای کنگلو و قدرت بالا در صنعت گردشگری

در مورد بنای کنگلو باید بگویم این بنا زیباترین بنای موجود در استان مازندران در راستای همخوانی با طبیعت بکر است. ارتفاع 1800 متری این بنا از سطح آب‌های آزاد، مکانی را برپا کرده است که به دلیل اقلیم و تغییرات شدید فصلی رنگ‌های نابی را بر چشم بیننده می‌سازد. بنایی که هنوز جز چند مورد کوچک حفاری غیرمجاز و وندالیسم، می‌تواند به لیست ابنیه تاریخی ایران در فهرست جهانی یونسکو معرفی گردد. بنایی که حریم منظر آن مطالعه شده و اهالی روستای کنگلو نیز با نگهداری این بنا مشکلی ندارند. زنده ماندن بنای کنگلو روستاهای اطراف را نیز تحت حفاظت قرار می‌دهد. می‌دانیم در روستای کنگلو هنوز زنان هنرمند هستند، اگر جاجیم‌ها و گلیم‌ها به فراموشی بروند بخشی از صنایع دستی مازندران به نابودی رفته. معماری کوهستانی این روستاها که متاسفانه همه رو به نابودی هستند. بافت کوچه پس کوچه‌های این روستاها که امروز به سنگ فرش‌های مدرن بی معنا تبدیل شده‌اند، همه و همه فراموشی قلعه است.

به یاد دارم در زمان مرمت و کاوش، اقتصاد اهالی هم رو به رشد بود. جوانان به روستا برگشته بودند. از اثر باستانی نزدیک زادگاهشان حفاظت می کردند. بنده به همراه گروه بزرگی در سال 1389 در راستای پایان نامه دانشگاهی ام جشن موسیقی در روبروی قلعه برگزار کردیم و به این بهانه از همه اهالی تشکر کردیم. این مراسم باید همه ساله برگزار شود. بنای کنگلو به عنوان یه قاب عکس می‌تواند پذیرای هزاران مراسم هنری و فرهنگی باشد. این بنا هنوز نیاز به حفاظت شبانه روزی دارد. نیاز به کنترل رفت و آمد. این بنا نباید به یک بنای بی‌صاحب تبدیل شود. نگین مظلوم مازندران است. زحمات اهالی روستا برای مرمت بنا را مستندنگاری کرده‌ام. کاری فرا انسانی بوده است. سهم زنان روستای کنگلو در مرمت بنای کنگلو هرگز فراموش نمی‌شود. مسیر لوله‌کشی آب از روستا تا سازه، حدود 1800 متر، بردن الوارها و داربست بر شانه این زنان، بردن کیسه های گچ در آن شیب تند، زحمات این مردمان است. زبان از توصیف آن روزها عاجز است. این منطقه یکی از بزرگترین مناطق دارای پتانسیل گردشگری است که دارد به فراموشی سپرده می شود. این منطقه با دارایی طبیعی و تاریخی از جمله روستاهای اِمافت، کَنگِلو، آریم، قُله بلند خِرونِرو، رشته کوه زارجیم، مسیر سرتنگه و زِرِشک دره، مِلِرد و عباس علی، چشمه بِراردِه، همه و همه یک امکان بزرگ گردشگری است که در پی آن اقتصاد برای روستاییان و استان خواهد بود.

به زودی مقاله ای تخصصی در مورد باستان شناسی و معماری و مرمت این بنا در اروپا ارائه خواهیم داد. باید ذهنمان را فراتر از یک شهرستان یا استان ببریم و به جهانیان این ابنیه را نشان دهیم. در سوادکوه همه چیز در کنار هم خو گرفته است. همین که این شهرستان به پایتخت ایران نزدیک است، خود یک قدرت گردشگری است. با قطار و با ماشین می شود به این نقاط دست پیدا کرد. یک گردشگر خارجی از کشورش مستقیما برای بازدید از ایران به تهران می رسد و مستقیما به فارس یا اصفهان و حتی یزد و کرمان می رود، اما نمی داند مازندران کجاست، شهرستان های ناب و تاریخی چون سوادکوه را نمی شناسند. بیشتر جاهای جهان دریا و کوهستان و جنگل را دارند، اما جنگل و کوهستان با این همه غنای تاریخی در همه جا یافت نمی شود. سوادکوه را باید از همه لحاظ دید، چه کوهستان چه در جلگه.

بانوان شریف روستای کنگلو که در تمام مراحل مرمت همراه مردان زحمت کشیدند. سال‌های 1385 و 1386