سنگ نوشته آشوری گل گل ملكشاهی
این اثر در 8 كیلومتری شهر ملكشاهی شهرستان مهران و بر دیوار شرقی تنگه كوچكی كه روستای گل گل در دهانه آن استقرار یافته قرار دارد . این سنگ نوشته به خط میخی به زبان آشوری ، بر روی نمای دیوار شرقی صخره ای بالاتر از روستای گل گل ملكشاهی به ابعاد 90× 135 سانتی متر به شكل مستطیل به طور عمودی نقش شده و در وسط آن پادشاه آشوری به صورت برجسته با شمشیر حمایل به ارتفاع 135 سانتی متر قرار دارد . تمامی سطح كتیبه پس از صاف نمودن سطح آن به عمق سه سانتی متر و برجسته نشان ، پیكر پادشاه با خطوط كنده كاری شده میخی پوشانده شده است. سطرها به وسیله یك خط افقی كنده از هم دیگر متمایز گشته اند . ارتفاع نقش برجسته از سطح زمین 270 سانتی متر است . متن كتیبه از فتح ایلام و لرستان ( قلمرو كاسی‌ها) به وسیله آشوری‌ها حكایت می كند . بخشی از كتیبه به شرح زیر است : خدایان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روی تخت شاهی پدرم گذاشتند و آنها تسلط بر روی زمین را به من واگذار كردند.
شهر تاریخی سیروان
شهر تاریخی سیروان یکی دیگر از شهرهای ساسانی استان ایلام است که در شهرستان شیروان چرداول قرار گرفته است. این شهر مرکز ایالت ماسبذان بوده که آثار معماری و بناهای آن کاملاْ مشهود است.
دره شهر و شهر تاریخی سیمره:
شهر تاریخی سیمره یكی از شهرهای تاریخی استان ایلام است كه در حاشیه غربی شهر دره شهر واقع شده است. طی چند بار كاووش در این شهر گچبریهای منحصر به فردی از بناهای این شهر تاریخی بدست آمد كه در نوع خود بی نظریند. این شهر مربوط به اواخر دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی است و مركز ایالت مهرجانقذق یا مهرجانكدك بوده است.
شکوه معماری ساسانی
آتشكده سیاهگل یكی از آثار دوره شكوهمند ساسانی است كه در 25 كیلومتری شهرستان ایوان و در منطقه‌ای به همین نام در حاشیه جنوبی رودخانه پرآب گنگیر قرار گرفته است.
این اثر سالم‌ترین آتشكده شناسایی شده استان ایلام است كه در نوع خود بی‌نظیر و از اهمیت زیادی در مطالعات باستان‌شناسی برخوردار است. آتشكده دارای چهار پایه و یك سقف گنبدی و نیز در اطراف دارای راهروی جهت نیایش است كه متأسفانه در سالهای اخیر بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است و فقط آثاری از این راهرو وجود دارد.
مصالح ساخت این آتشكده تشكیل شده است از گچ نیم‌كوب و قلوه‌سنگهای رودخانه‌ای.
با توجه به بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در اطراف این اثر، آثاری از بناها و معماری هم‌دوره با آتشكده مورد شناسایی قرار گرفت كه احتمال وجود شهر گمشده آریوحان (آریوجان) را در این منطقه بیشتر می‌كند.
شهر گمشده آریوحان (آریوجان) یكی از شهرهای تاریخی استان ایلام است كه بر اساس شواهد و مدارك تاریخی و گفته سیاحان و سفرنامه نویسان در ساحل رودخانه گنگیر استقرار داشته كه وجود این مجموعه آثار و دیگر شواهد باستان‌شناسی حكایت از وجود یك شهر تاریخی در این منطقه دارد.
منطقه تفریحی توریستی کلم
منطقه تفریحی ـ توریستی كلم با برخوداری از آب و هوایی بسیار متنوع و مناسب، آب فراوان و جنگلهای سرسبز و زیبا با چشم اندازی كوهستانی به عنوان منطقه نمونه گردشگری شناخته شده است. این منطقه در مسیر جاده قدیم ایلام ـ دره‌شهر قرار دارد.
تنگه رؤیایی رازیانه
این تنگه رویایی یكی از زیباترین پدیده‌های زمین شناسی و جزء منحصر بفردترین جاذبه‌های گردشگری استان ایلام است كه در شمال شرق ایلام در كنار جاده ایلام ـ دره‌شهر قرار دارد. داخل این تنگه رودخانه‌ای جاری است.
پشت قلعه آبدانان
پشت قلعه در فاصله پنج کیلومتری در ناحیه جنوبی شهرستان آبدانان و در شمال غربی روستای پشت قلا بر روی تپه‌ای بلند قرار دارد كه رودخانه دویرج از پای آن می‌گذرد. این اثر یكی از آثار دوره ساسانی است كه مصالح ساخت آن از قلوه سنگهای رودخانه‌ای و گچ نیم‌كوب تشكیل شده است.
آثار به جا مانده از این اثر ارزشمند شامل برجهای نگهبانی، بارو، شاهنشین، اتاقهای مسکونی، پلکان و... است. باروی بیضوی شکل که ارتفاع آن به سه متر می‌رسد محوطه قلعه را در بر گرفته است. دیوارهای بیرونی و اصلی قلعه تقریبا سالم مانده است. این دیوارها قلعه را به سه قسمت مجزا تقسیم می‌کنند. در قسمت غربی قلعه، آثار برج دیده میشود و سوراخی بر روی برج قسمت جنوبی قلعه است که كاربری آن دیده‌بانی است. بر باروها و دیوارهای آن، برجهایی با فواصل تقریباً مساوی در اطراف دژ به صورت کنگره‌دار ساخته شده که دارای اتاقهای کوچک دیده‌بانی و طاق‌های قوسی شکل است. در منتهی‌الیه قسمت جنوبی و جنوب شرقی دژ، شاهنشین قلعه و اتاقهای مسکونی قرار دارند که یك چهارم دژ را تشکیل می‌دهند و مابقی محوطه قلعه است. این قسمت دارای اتاقهای نیم‌دایره با تاقچه‌ها و طاقنماهایی است که گاه قطر دیوار آن به یک متر می‌رسد. این قلعه جنبه نظامی داشته و دور تپه‌ها کانالی طبیعی قرار دارد که مانند خندقی از دژ محافظت می‌کند. در یک قسمت از این خندق طبیعی رودخانه دویرج عبور می‌كند.
پل گاومیشان
پل گاومیشان یکی از آثار دوره ساسانی است که بر روی رودخانه خروشان سیمره در شهرستان دره شهر قرار دارد. با توجه به موقعیت استراتژیک منطقه پل در دوره های بعدی نیز مورد استفاده قرار گرفته و مورد مرمت و بازسازی واقع شده است. دهنه این پل با بیش از ?? متر عرض بزرگترین دهنه پل کشور است. طبیعت زیبا و چشم انداز رویایی اطراف این پل باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی شده است.
سنگ نوشته تخت خان
سنگ نوشته تخت خان یا تخت خاتون بر سر راه ایلام به مهران در منطقه خوش آب و هوای بان‌روشان بر روی قطعه سنگی بزرگ نوشته شده است.
شكل سنگ نوشته یك متوازی الاضلاع در ابعاد 145×190 سانتی‌متر بوده كه ابتدا آنرا حدود دو سانتی‌متر به لحاظ فراهم نمودن یك سطح صاف و یكنواخت تراش داده و آنگاه با تراش دادن مجدد حروف و كلمات را برجسته نموده‌اند.
خط كتیبه نستعلیق، و متن آن خلاصه ای از شجره نامه والیان و شرح برخی از خدمات عمرانی غلامرضا خان والی است كه در سال 1325 هـ.ق دستور نوشتن آنرا داد.
آتشکده چهار طاقی
این اثر در شهرستان دره شهر بر روی تپه بنای یک آتشکده به صورت چهار طاقی باقی مانده است این بنا را در محل طاق می گویند.این بنا تماماً با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساسانی است.
دریاچه دوقلو ابدانان
دریاچه دوقلوی "سیاه گاو" واقع در شهرستان آبدانان یکی از نادرترین پدیده های طبیعی کشور است که می تواند تبدیل به جاذبه ای گردشگری در سطح بین المللی شود. یکی از شگفت انگیزترین و دیدنی ترین پدیده های طبیعی کشور دریاچه دوقلوی "سیاه گاو" شهرستان آبدانان واقع در استان ایلام است که با عمری هزاران ساله شکل گرفته است.
رودخانه سیاه گاو پس از عبور از میان صخره و دره ارتفاعات کبیرکوه در 45 کیلومتری شهرستان جنوب شرقی شهرستان آبدانان به دو دریاچه تبدیل می شود که دریاچه نخست با اختلاف سطح اندک در بالادست دریاچه دوم قرار گرفته است.
آب زلال، نیزار، ماهیان رنگارنگ، رقص نور در ساعات میانی روز و تشکیل طیفهای متنوع نوری ناشی از آن به این پدیده شگفت انگیز جلوه و زیبایی منحصربه فردی بخشیده است، این دو دریاچه دایره وار، هر کدام به شعاع 30 متر مربع، حدود سه متر ژرفا دارند و با یک جوی آب طبیعی به عرض یک و طول هشت متر به هم متصل هستند.
چشمه آبگرم دهلران:
در فاصلة 3 کیلومتری شهر دهلران چشمة آب گرممی با خواص گوگردی قرار گرفته که از اهمیت ویژه ای برخوردار است . در چند سال گذشته هم با تجهیز آن و سرو سامان گرفتن این آبگرم در جذب گردش هر چند اندک اقداماتی مثبت انجام گرفته است .
چشمه قیر دهلران :
از دیگر چشمه های استان ایلام میتوان به اشاره کرد که به علت عبور از سنگ های حاوی مواد آلی آب آن آغشته به قیر است و چشمه همانطور که از اسمش برمی آید چشمه ای از قیر طبیعی است.
همچنین در حاشیه رودخانه چنگوله در شهرستان مهران چشمه آب گرم چنگوله ، در کناره راست رود کنجانچم نیز چشمه آبگرم کنجانچم،در ساحل سمت راست رود خانه تلخاب آبگرم تنگ حمام بولی با دمای تقریبی 40 درجه سانتیگراد قرار دارند.
تالاب سیاب دریوش:
این تالاب در جنوب غربی بخش ملکشاهی واقع شده است . مساحت آن در حدود چهار (4) هکتار وارتفاع آن 2740 متر از سطح دریا های آزاد میباشد. حداقل درجه حرارت در این تالاب 14 درجه سانتی گراد ومتوسط بارندگی سالیانه آن بیش از 600 میلیمتر است.تالاب فوق الذکر دارای آب دایمی و شکل آن دایره ای میباشد. به دلیل قرار گیری در ناحیه کوهستانی جزو منطقه سردسیری و ییلاقی استان محسوب میشود.
تالاب زمزم:
تالاب زمزم در 74 کیلومتری شرق شهر ایلام واقع گردیده است. مساحت آن در حدود یک هکتار و ارتفاع آن ازسطح دریاهای آزاد 675 متر است. آب آن به صورت چشمه بوده و دارای آب دایمی است. پوشش گیاهی اطراف آن چشم انداز زیبایی را بوجود آورده و زیستگاه بسیار مناسبی برای حیات وحش فراهم نموده است.
تالاب چکر بولی:
درغرب شهرستان ایلام ودر منطقه بولی و در ناحیه چکر تالاب زیبای چکر قرار دارد. مساحت آن در حدود 3 هکتار و ارتفاع آن 600 متر است. عمق آن در حدود 5/2 متر است . این تالاب در منطقه گرمسیری قرار دارد ولی آب آن دایمی است .عمق آن بستگی به میزان بارش در طول سال دارد. منبع آب آن نزولات جوی و چند چشمه جوشان میباشد .متوسط دمای آن 24 درجه سانتی گراد است. نیزارهای اطراف آن به همراه طبیعت بکر زیبای اطاف آن واقعا دلنشین است.
قلعه سام هلیلان:
محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول،در نزدیکی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است.این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است.این مجموعه از نظر دوره ای در یک دوره از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت ها و اوایل دوره ساسانی می باشد،ایجاد شده است.معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است،زیرا قلعه در صعب العبور ترین بلندی های کوه بنا شده است چون طرح و نقشه ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برجها،اتاقها و ورودی ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره ها احداث کرده است.بطور کلی معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است.مصالح ساختمانی ای که برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است عبارتند از:سنگ،گچ،ساروج،ملات،گچ و در بعضی جاها نیز گل بکار رفته است.
قلعه والی ایلام:
یکی از بناهای مهم دوره قاجاریه در شهر ایلام قلعه والی است که توسط غلامرضا خان والی در سال 1326 قمری بر روی تپه ای به نام چغا میرگ ساخته شده است.این بنا دارای قسمتهای متعدد چون حرم سرا،قسمت شاهنشین،اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می باشد.مساحت کل قلعه4687 متر مربع و زیر بنای قلعه 1464 متر مربع است.قلع دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است.مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ،آجر،گچ،کاشی و چوب می باشد.
قلعه کنجانچم:
این قلعه در سال 1326 ه ق بنا به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شده و دارای اتاقهای مرتبط به هم،حمام،برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوانخانه می باشد و به عنوان قلعه زمستانی والی مورد استفاده قرار می گرفته است.
قله والی عبدالحسین خان ابوالقداره:
این قلعه بسیاز زیبا متعلق به آخرین والی هلیلان عبدالحسین خان ابوالقداره می باشد که روستای کهره قرار دارد.
حمام قلعه پور اشرف:
در ضلع غربی قلعه پور اشرف در روستای شیخ مکان در شهرستان دره شهر قرار دارد.دارای پلان مربع شکل است.و شامل اماکن تودرتو با سالن و دالانهای رخت کن،حوضچه های آب سرد و گرم،دستشویی و انبار سوخت می باشد.مصالح ساخت آن هم شامل قلوه سنگهای نتراشیده و از گچ هم به عنوان ملات استفاده شده است و مربوط به دوران قاجاریه است.
آتشکده موشکان:
آتشکده موشکان در فاصله 3 کیلومتری شهر سرابله قرا دارد که مربوط به دوران ساسانیان است.این آتشکده از ملات ساروج و سنگ ساخته شده است که در طول زمان بر اثر حوادث مختلف تخریب گردیده است که در سال 1382 زیرزمین آتشکده مذکور توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان با طاق های قوسی شکل بازسازی گردیده است.
تپه های کز آباد ،هلیلان:
این تپه ها در بخش هلیلان در شمال شرقی شهرستان چرداول واقع شده است . کز آباد از دو تپة بزرگ و کوچک تشکیل شده است . در قسمت شرقی تپه بزرگ ، آثاری از کوزه شکسته های نقش دار که قدمت آن ها به بیش از سه هزار سال می رسد ، همچنین آثاری از سنگ های بزرگ تراشیده و نتراشیده بدست آمده اند .
در شمال تپة بزرگ ، گورستان بزرگی وجود دارد که در آن چندین نوع گور با آلات ، ادوات و کوزه های گلی کشف شده اند . در این گورستان تعداد گورهای زنان زیاد است و در داخل آن ها زینت آلاتی چون دستبند ، کمربند و گردن بند از دانه های شیشه با حلقه های مسی بسیار ضخیم کشف شده اند .
تپة علی کش :
تپة علی آباد یا علی کش در نزدیکی شهر توریستی موسیان شهرستان دهلران واقع شده است . علی کش تپه ای کوچک و مسدود است که قطر پایة آن از حدود 135 متر تجاوز نمی کند . ضخامت طبقات باستانی آن حدود 7 متر است . این تپة باستانی قدمتی چند هزار ساله دارد و به دوران عیلامی ها مربوط می شود
آرامگاه بابا سیف الدین:
آرامگاه بابا سیف الدین در شمال شرقی دره شهر ، در دامنة تپه ای موسوم به " چهار طاق " قرار دارد . در داخل مقبره ، دو قبر است که روی آن ها سنگ نبشته ای وجود ندارد .مصالح به كار رفته در مقبره از سنگ ، گچ و آجر است وروی بقعه رانیز با گچ سفید کاری کرده اند . در اطراف این آرامگاه درختان چند صد سالة تاریخی وجود دارد .
زیارتگاه امامزاده علی صالح:
بقعة امام زاده صالح (ع) فرزند عبید الله الاعرج فرزند حسین فرزند امام چهارم حضرت سجاد است . امام زاده علی صالح از معاصرین حضرت امام موسی کاظم (ع) بوده است که همزمان با طغیان خلفای عباسی به ایران هجرت نموده ودر زمان امام رضا (ع) در محل صالح آباد به شهادت رسیده است . در زمان هلاکو خان مغول ساختمانی کوچک بر روی مقبره آن احداث گردیده بود ولی این ساختمان در زمان قاجار به دستور والی ابوقداره تجدید بنا شده وپس از پیروزی انقلاب اسلامی به طور کلی تجدید بنا گردیده است .
باید خاطر نشان کرد که بجز این آثاری که در فوق بدانها اشاراتی کلی شد استان ایلام دارای صدها اثر تاریخی و جاذبه های گردشگری دیگر نیز می باشد که متاسفانه به علت بی توجهی تا کنون ناشناخته مانده اند .
از مسئولین استانی وکشوری خواشمندیم که نسبت به معرفی این آثار بسیار زیبا وباارزش اقدامات لازم را انجام داده وشرایط وامکانات لازم برای بازدید گردشگران داخلی وخارجی از آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری استان ایلام را فراهم نمایند.
