به گزارش تابناک خراسان‌شمالی، زینب جوان؛ ایرانیان از روزگاران کهن، شادی و نشاط را از موهبت‌های الهی و غم و اندوه و تیره‌دلی را از پدیده‌های اهریمنی می‌پنداشتند، عید نوروز، چهارشنبه‌سوری و شب یلدا و دیگر سنت‌ها بیانگر این حقیقت است.
مردم خراسان‌شمالی یا همان گنجینه فرهنگ‌ها هم همانند دیگر هم‌وطنان طولانی‌ترین شب سال «یلدا» را با آداب‌ورسوم و با آیینهای متفاوت برپا می‌کنند.
مردم این دیار بر این باورند که زمستان به دو چله کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود، «چله بزرگ» از اول دی‌ماه تا دهم بهمن‌ماه و از دهم بهمن به بعد را «چله کوچک» می‌گویند که در این میان «یلدا» نخستین شب از چله بزرگ نام‌گرفته است.
یلدا، واژه سریانی به معنای ولادت، زایش و زادروز خورشید (مهر، میترا) است که در دوره ساسانیان به زبان فارسی راه یافت. این کلمه به نخستین شب زمستان و شب پایانی پاییز گفته می‌شود.
تصویری از سفره یلدای باستانی
به اعتقاد آنان جهان در یلدا یا شب چله، تیره‌ترین و طولانی‌ترین شب خود را از سر می‌گذراند تا با ورود به فصل پربارش و برکت زمستان، خود را برای رسیدن به بهار و تابستان پر از نعمت و روزی، آماده کند.
در دیار قومیت‌ها همچون دیگر هم‌وطنان اگر به خانه‌های بزرگان بزنید می‌بینید که هر یک از افراد خانواده به‌پاس شب یلدا در تدارک جشن چله هستند.
میوه‌های آونگ شده، تخم هندوانه و خربزه همراه با مغز دانه‌های بادام و زردآلو بوداده می‌شد، کشمش و دیگر میوه‌های خشک شده زردآلو، هلو، آلو و لوشی و یا گوشت گوسفندان پرواری که قورمه می‌شد در سینی‌های بزرگ مسی رنگ و بوی دیگری به این دورهمی می‌داد.
آیینهای شب یلدا گرچه در گذر ایام دستخوش تغییراتی شده و زندگی ماشینی موجب فاصله میان سنت‌های گذشته شده است؛ اما همچنان مراسم چهارشنبه‌سوری، شب چله و عید نوروز به قوت خود باقی‌مانده است.
آجیل و میوه شب یلدا
آجیل شب یلدا در خراسان شمالی از گذشته‌ها شامل گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر و توت خشک بوده که بزرگ‌ترها حاصل کشت و دسترنج خود در تابستان را جمع‌آوری می‌کردند تا شبی به‌یادماندنی را در کنار گرمای یکدیگر رقم بزنند.
چغندرقند و انار اصلی‌ترین میوه شب یلدا است، چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را به‌خاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.
سفره یلدا
در مجموع آجیل و میوه‌های شب یلدا، جنبه نمادین دارند، بیشتر این میوه‌ها پُردانه هستند (نمادی از برکت‌خیزی و باروری) و سرخ‌رنگ (نمایندگان خورشید) مانند هندوانه، انار و چغندر پخته یا لبو.
اما این شب باستانی را نمی‌توان فقط به خوردنی‌های آن بسنده کرده؛ بلکه سنت‌ها و آیینهای دیگری نیز در دل خود گنجانده است که در این گزارش به برخی از آنها می‌پردازیم.
چله برون
چله برون، یکی از آیین‌ها در این منطقه به‌ویژه آداب‌ورسوم کهن کرمانج زبان است؛ درباره علت مراسم شب چله‌ای بسیاری بر این باورند درگذشته که راه‌های ارتباط و آشنایی بین افراد محدود بوده است، برای هر چه بیشتر آشنایی بین خانواده‌ها مراسمی همچون شب یلدا فرصت را غنیمت شمرده و این آیین مرسوم بوده است.
شب چله یکی از روش‌های ابراز ارادت و علاقه خانواده داماد به نوعروس نیز است، خانواده داماد در این شب سینی‌هایی با انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله تزیین و به خانه عروس می‌برند که این سینی‌ها حاوی انار، هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و هدایایی شامل لباس‌های زمستانه برای عروس است.
درگذشته دختران دم بخت با لباس‌های کرمانجی با بر سرگرفتن خوانچه (سینی‌های بزرگ دایره شکل) با این باور که تا سال بعد این چله برون مختص آنها شود هدایایی همچون برنج، روغن زرد، قند، فطیر، آجیل و شیرینی و میوه که با پارچه‌های قرمزرنگ پوشانده شده بود به‌عنوان پیشکش راهی منزل عروس می‌شدند.
چله برون خراسان شمالی
بردن این هدایا که اغلب با نوازندگی هنرمندان محلی همچون قوشمه، دف، دهل و سرنا و یا حتی دوتار و ترانه‌خوانی همراه است زینت‌بخش این آیین محسوب می‌شود البته این رسم کهن در روزگار فعلی اندکی تغییر کرده است.
یلدا در بین اقوام ترکمن
حال که از چله برون کرمانج زبانان این دیار بگذریم گذری هم به یلدا در اقوام ترکمن بزنیم، این آیین چندهزارساله در بین ترکمنان مرزنشین خراسان شمالی با طعم آجیل و شیرینی مخصوص؛ «قورقا»، «کونجلی کوکه»، «بیشمه»، «قتلمه» و نواختن موسیقی اصیل با اشعار زیبای مختوم قلی فراغی همراه است که همه اینها نمادی از آمادگی برای سپری‌کردن فصل زمستان با شادکامی است.
ترکمن‌نشینان این مرزوبوم، چند روز قبل از شب یلدا دوستان و تعدادی از خانواده‌ها گرد هم آمده و برای آیین شب چله‌خانه تکانی می‌کنند
سفره‌ای به گرمی محبت که با آجیل‌ها و شیرینی مخصوص ترکمن‌ها «قورقا» و «کونجلی کوکه» تزیین شده است می‌گسترانند.
قورقا یا همان گندم و کنجد است که با کمی روغن و نمک در دیگی بوداده می‌شود؛ یکی دیگر از خوراکی‌های خوشمزه این قوم در شب‌های طولانی زمستان به‌ویژه یلدا «قورمه شور» است.
اهالی ترکمن قبل از آغاز فصل سرما معمولاً به‌صورت مشارکت چند خانواده یک رأس گاو را ذبح می‌کنند تا در طول فصل سرما از آن بهره ببرند. در این میان افراد کم‌برخوردار هم از یاد نخواهند رفت چرا که نیکوکاران برای آنها نیز این غذای خوشمزه را تهیه و توزیع می‌کنند.
یلدا با چاشنی موسیقی
با این اوصاف که از خوردنی‌های خوشمزه و مراسم‌های خاص در این شب صحبت به میان آمده بدون شک برای تکمیل این همه زیبایی و شیرینی، موسیقی این دیار نیز جایگاه خود را به‌ویژه در بین این آیین و سنت گنجانده است.
موسیقی سرزمین خراسان شمالی یکی از غنی‌ترین انواع موسیقی نواحی است که از لحاظ گستره جغرافیایی، دامنه‌های شمالی رشته‌کوه بینالود تا دشت‌های حاصلخیز بجنورد را در بر می‌گیرد.
چندفرهنگی بودن این منطقه از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است که موجب شده موسیقی نواحی شمال خراسان از نشانه‌های ویژه این فرهنگ‌ها بهره‌مند شود که ازاین‌بین می‌توان به تأثیرات موسیقایی اقوام مهاجر ترک و کرد در موسیقی شمال خراسان اشاره کرد.
موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب‌ورسوم نگاه آیینی، بیشترین تأثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته است که این مهم موجب شده موسیقی این منطقه به دو بخش عمده کوهپایه و جلگه‌ای تقسیم شود.
موسیقی خراسان شمالی
دوتار شمال خراسان یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور بشمار می‌رود که بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین جغرافیایی را در خود جای داد است.
ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال‌های دور بر می‌گردد، روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است و این موسیقی در شب‌های زمستان آن هم یلدا کانون و محفل امن خانواده را بیش‌ازپیش گرم می‌کند.
از تمامی این آیین‌ها که بگذریم بدون شک آنچه در ذهن‌ها باقی می‌مانند صفا و صمیمیت و ساده‌زیستی و کنار هم بودن است، یلدا یا همان چله فرصتی است تا بزرگ و کوچک زیر سقف خانه دور هم جمع شوند حافظ بخوانند، درد دل کنند، هندوانه و انار و تنقلات و شیرینی میل کنند، خاطرات را زنده کنند و پای نصیحت پدربزرگ و مادربزرگ بنشینند و در یک قاب لبخند بزنند.